Hindi kami kasing yaman ni Bill Gates pero
pinalaki ako nina mama't papa sa buhay na sagana. Nasanay ako na kapag sinabi
ko nariyan kaagad. Nasanay ako na kapag sinabi ko nabibili kaagad. Nasanay ako
na kung anong gusto ko nakukuha ko kaagad. Kaya kong makipagkompetensya sa mga
turista sa pamamasyal. Kaya ko ring bumili ng iba-ibang gadget tuwing may uso.
Hindi naman milyon-milyon ang kita nina mama't
papa buwan-buwan sa isandaang ektaryang niyugan namin at paglalumber,
kundi sobra-sobra lang sa pangangailangan namin. Kaya naman lumaki ako sa buhay
na madali at nasanay ako sa ganitong buhay. Nasanay ako na pinagtatabuyan ang
mga pulubi,mga batang kalye, at mga taong grasang lumalapit sa akin. Kapag
hindi sila umalis at patuloy sa pangungulit, dinuduruan ko sila. Ambabaho kasi
nila, mga madudungis na, amoy putok pa. Nasanay akong binabayaran na lang ang
lahat ng bagay mapagtakpan lang ang kasalanang ginawa ko, tulad ng
pagsasagut-sagot ko sa principal namin, pagdugo ng ilong ng kaklase kong
sinadya kong patirin, pagkapilay ng isa kong kaklase dahil sinadya ko siyang
itulak sa imburnal ng paaralan, at ang paulit-ulit kong pandudura at
panlalait-lait sa mga kaklase kong mukhang mga taga-bundok, mga ignorante, at
mga engot. Nasanay kasi ako na kapag ayaw ko sa isang tao pwedeng-pwede ko
siyang sipain,tadyakan, itulak, o kung anu-ano pa at walang makakapigil sa'kin.
Naiinis kasi ako sa mga taong palagay ko ay mahihina, walang magagawa, at
pwedeng api-apihin lang.
Dahil nakukuha ko ang lahat pati mga kaibigan
nasisilaw ko. Pero namimili ako ng kaibigan. Gusto ko yung ka-level ko. Ayoko
sa mga ambisyosang social climber. Pero nagkaroon din naman ako ng isang
kaibigang social climber-- at aba! tinatalbugan pa ako huh. Pero hindi rin siya
nagtagal sa buhay ko. Naamoy ko kasi ang baho niya. Kadiri niya.
Hindi rin ako mahilig sa salitang "po"
at "opo" at kailanman ay hindi ko ito ginagamit. Bakit pa? And'yan
naman ang "shit!", "fuck you!", "asshole!", at
"shit!" astig pa.
Pero isang araw, nagising ako sa isang
estrangherong mundo. Kung panaginip 'to gusto ko nang magising. Pero hindi eh,
totoo 'to at hindi ito isang panaginip na kapag nasagi ka ng katabi mo ay
magigising ka na.
Napagbintangang mamamatay tao si papa ng sarili
niya mismong kaibigan. Napagbintangan siyang pumatay sa anak nitong lalaki na
bente anyos. Umabot sa korte ang isyu at kung makailang hearing ang nangyari.
Umabot nang isang taon ang kaso at halos lahat ng pinagkakakitaan namin ay
biglang naglaho.
Pero sa huli, nakulong pa rin si papa. Mas mapera
kasi sila at maimpluwensya pa kaya naipalabas nila na guilty daw si papa.
Masama ang loob ko noong araw na yun. Masakit
kasi sa pakiramdam yung pinapanood ang nakaposas kong ama at kinakaladkad
patungo sa sasakyan na maghahatid sa kanya sa selda. Pero hindi ko naman nakita
yun nang aktwal, sinabi lang sa'kin ni mama, bawal kasi ako dun sa bulwagan.
Nang minsang mapadaan ako sa bulwagan, nakita ko
ang nakatayong babaeng estatwa na nakapiring at may hawak ng timbangan ng
hustisya. Noon ko naisip na kaya pala s'ya nakapiring ay dahil bulag s'ya.
Hindi pantay ang batas. Hindi totoo na humahatol sila ayon sa tama. Bulag ang
batas sa katotohanan. Basta't maimpluwensya ka at mapera, sa'yo ang hustisya at
ikaw ang sasantuhin nila. Bago ako umalis doon pumulot muna ako ng maliit na
bato at binato ang estatwa.
Halos walang naiwan sa'min nang pumasok si papa
sa loob ng kulungan. Pati bahay inilit pa ng bangko na inutangan namin noong
kasagsagan ng kaso.
Ibinenta ni mama lahat ng gadget namin na natira
at tumilapon kami sa pinaka-ayaw kong lugar, ang iskwater. Ayoko dito dahil
dito naipon ang apat na polusyon; polusyon sa tubig, polusyon sa hangin,
polusyon sa lupa, at polusyon sa ingay. Narito ang nangangamoy at nagkukulay
itim na tubig sa mga kanal. Narito ang mga tambay na mahilig manigarilyo sa
gitna ng daanan at madalas binubugahan ka pa ng usok. Narito rin ang mga taong
walang pakialam sa kalinisan sa paligid dahil basta-basta nalang itinatapon ang
mga basura basta maitapon, tapos na! Narito rin ang mga bangayan ng mga magkakapitbahay
at pakontesan ng tunog ng radyo. Kapag narinig ng isa na nagpatugtog ang
kapitbahay makikipagkompetensya rin s'ya ng palakasan ng tugtog hanggang sa
magkahawahan, nagpatugtog ang lahat ng may radyo.
Dito sa iskwater na binagsakan namin hindi ka
basta-basta magtatayo lang ng bahay kung saan bakante. Binibili ang lupa dito.
Aba, kakaibang iskwater 'to.
Dito, dampa lang ang bahay namin na may lapad na
walong talampakan at haba na s'yam na talampakan. Lumang yero na binili sa
junkshop ang bubong at ang dingding naman namin ay yari sa kalahating yero at
kalahating lawanit na galing din sa junkshop. Pagpasok mo, makikita mo sa
bandang kaliwa ang maliit na papag na yari sa kawayan kung saan naroon ang
isang maliit na kulay itim na balde at "caltex" na tabo. Katabi ng
balde ay ang pinaghuhugasan namin ng plato at katabi naman nito ay dalawang
pirasong plastik na plato, isang baso, isang tasa, dalawang kutsara, at isang
maliit na kutsilyo na nakuha ko sa bunot-bunot. Mabuti naman at natsambahan ko
ang kutsilyo, kaya ngayon may kutsilyo na kami. Dati kasi nanghihiram lang kami
sa kapitbahay namin. Sa bandang kanan naman namin ay ang kalan at katabi nito
ang maliit na supot ng uling. Sa taas naman ng papag ay ang sabitan ng kaldero
kung saan namin isinasabit ang maliit naming kaldero. Kalahating dipa mula sa
papag ay ang maliit na parisukat na mesa na yari sa plywood na walang mantel at
isang maliit na silya, ang nag-iisa naming silya. Sa bandang kanan ay ang isa
pang papag na tinutulugan namin. Yari ito sa lumang kahoy at nilalatagan lang
namin ng banig tuwing gabi. Dalawa ang unan namin pero nag-iisa lang ang kumot kaya
nagsasalo kami ni mama sa iisang kumot. Katabi ng papag na tinutulugan namin ay
ang sako ng bigas kung saan hindi bigas ang laman kundi mga damit namin. Wala
na kasi kamang kakayanang magpagawa pa ng kabinet kahit na yung pinakapangit
nalang.
Kasabay rin ng pagkakatapon namin dito ay ang
pagkatapon ko mula sa pribadong paaralan patungo sa pampublikong paaralan.
Simula nang tumuntong kami sa lugar na'to
paulit-ulit na sinasabi sa'kin ni mama na kailangan ko nang kalimutan ang
naging buhay namin noon. Pero sa araw-araw ko na pakikibaka sa bago kong mundo
paulit-ulit kong binabalik-balikan ang nakaraan ko. At ang mga bagay na akala
ko ay hindi ko kailanman mararanasan ay dito ko naranasan.
"ma, alis na'ko," sabi ko kay mama na
naghuhugas ng pinagkanan namin kagabi. Wala kasi kaming sabon kagabi kaya
nangutang muna si mama kay Aling Kuring bruha. Buti nagpautang. Sabon nga lang
ang pinautang sa'min. Hindi n'ya kami pinautang ng sardinas tsaka bigas baka
raw hindi namin mabayaran. Alam n'ya kasing kapag umabot na sa singkwenta pesos
ang utang namin, hirap na kaming bayaran. Puro nalang daw labada ang binabayad
ni mama, nauubos na raw ang labahan n'ya. Kaya ngayon, papasok na naman ako na
hindi kumakain.
"Sige. Ingat," sagot ni mama
Hindi iyon ang inaasahan kong sagot kaya
sumalampak ako sa nag-iisa naming silya. Dati rati kapag pupunta na'ko ng
paaralan at sinasabi ko na ang "ma, alis na'ko", ang sinasagot ni
mama ay "o, heto baon mo",ngayon? ingat na lang.
"Pamasahe ko?"
"Wala akong pera dito. Bukas pa magpapalaba
si Kuring. Lakarin mo na lang tutal malapit lang naman ang eskwelahan n'yo
eh," sabi ni mama habang nagbabanlaw ng plato na natapos na n'yang
sabunan.
Halos mangiyak-ngiyak ako sa sinabi ni mama. Dati
rati nalalayuan na s'ya sa kalahating kilometro kaya tinatraysikel pa n'ya o di
kaya ay ginagamitan ng kotse. Ngayon, isang kilometro nalalapitan na s'ya.
Napasulyap ako sa maliit naming orasan na
nakasabit sa likod ng pinto namin. Alas dose 'medya na. Alauna ang klase namin.
Kung maglalakad ako, siguradong maleleyt ako.
"Maleleyt na'ko ma. Tsaka isa pa, ang
init," katwiran ko.
"Wala kang mapipiga sa'kin Maki. Alam mo
naman ang kalagayan natin di ba? Hindi na nga tayo nakakadalaw sa papa mo dahil
wala tayong pantustos sa bwisit na mataas na pamasahe sa pampublikong sasakyan
na yan na kapag tumaas ang gasolina ay tataas din pero kapag bumaba ang
gasolina ay hindi naman nagbababa ng pasahe! Wag mong pairalin ang kaartehan mo
kung gusto mo pang mabuhay!" pasigaw n'yang sabi habang pinupunasan ang
basang kamay ng laylayan ng sarili n'yang damit pagkatapos ay nilayasan ako.
Dati, ayaw n'yang madumihan kahit pintok ang
damit n'ya. Ngayon, ginagawa na n'yang basahan. Dati rin, wala s'yang pakialam
tumaas o bumaba man ang gasolina. Ngayon, sinisisi na n'ya ang pagtaas ng
gasolina sa kakapusan namin ng pera.
Lumabas ako ng bahay na mabigat ang loob.
Maglalakad na naman ako ngayon.
Mangiyak-ngiyak ako habang naglalakad. Ngayon ko
naintindihan ang pakiramdam ng batang nakikita ko noon na naglalakad sa ilalim
ng masakit na init na araw. Dati, pinagtatawanan ko ang mga batang nasusunog na
ang mga balat sa kalalakad papuntang paaralan makapag-aral lang. Pinagkakatuwaan
ko silang dila-dilaan habang nakasakay ako sa kotse namin. "Mahirap
kasi!" ang parati kong sinasabi at minsan binabato ko pa sila ng balat ng
kendi. Ngayon, ako na ang pinagtitinginan at pinagtatawanan ng mga kaeskwela ko
na nakasakay ng dyip na kung makatitig at makangisi ay pakiramdam nakasakay
sila sa isang eleganteng karwahe.
"You are too early for the second period
Macario. Pumasok ka pa," sabi ng titser ko pagpasok na pagpasok ko.
"Sorry Ma'am, we can't afford the fair of
even the worst jeepney," tugon ko tapos ay tuloy-tuloy sa pumasok at
naupo. Tumaas ang kilay ng titser ko. Nawirduhan siguro s'ya sa sagot ko o baka
naman di n'ya naintindihan ang englis ko. Madami pa s'yang english speaking na
sinabi at alam ko na patungkol iyon sa'kin. Sinabi n'ya na late na nga ako, ako
pa ang walang modo. Sinabi rin n'ya na hindi na n'ya papapasukin pa sa susunod
ang mga "early comers for the second period". Idinagdag n'ya rin na
hindi n'ya kasalanan kung masyado kaming tamad kaya naghihirap. Gusto ko s'yang
sagutin nang mga araw na yun. Gusto kong buhatin ang silya ko at ibato sa
kanya. Kung makapagsalita s'ya parang magkapitbahay lang kami. Wala s'yang
alam! Pero mas pinili ko ang hindi umimik. Kung dati ay nagwawala ako sa mga
guro tuwing napagsasabihan o nababato ng masasakit na salita, ngayon kailangan
kong magpakahinahon kung ayaw kong mabagsak. Alam ko namang sa grado sila
tumitira kapag pinatulan ko sila.
5:30 ng hapon ang uwian namin tulad kanina,
maglalakad na naman ako pauwi. Pagdating ng bahay agad akong nagtungo sa
sabitan ng kaldero. Pagbukas ko, tutong parin ang nasa loob nito.
"Ma, walang kanin?" paghihimutok ko.
"Wala," malamig n'yang sagot habang
tinutupi ang mga damit namin na nilabhan n'ya kanina.
Gusto kong umiyak sa isinagot n'ya. "Kanina
hindi ako kumain tapos ngayon hindi parin ako kakain,"
"Pagt'yagaan mo muna yang tutong,"
sagot ni mama.
"Wala naman akong mapapala sa matigas na
tutong na'to!" napataas ang boses ko.
Nahinto si mama sa pagtutupi. "Anong gusto
mo Maki magpakaputa ako para may ipalamon sa'yo?!" pasigaw n'yang sabi
pagkatapos ay pabaluktot na naupo sa papag at humagulhol. Sinabi na naman n'ya
ang pinaka-paborito n'yang linya; ang linyang parati n'yang sinasabi tuwing
nanghihingi ako at wala s'yang maibigay.
Naupo ako sa nag-iisang silya namin,
kalong-kalong ang maliit namin kaldero at sinusubo ang matigas na tutong habang
tahimik na umiiyak. Maya-maya ay ipinatong ko ang kaldero sa mesa at isinabit
ang back pack ko sa likod ng pintuan. Nagsumiksik ako sa gilid ng pintuan at
doon umiyak. Pero ang totoo, umiiyak ako sa pag-asang malilimutan ko ang hapdi
ng kumukulong t'yan. Ngayon ako nanghinayang sa mga pagkain na sa halip na
ibigay ay itinatapon ko lang kapag nagsawa na. Mas gusto ko kasi iyong itapon
kesa sa ibigay. Ngayon ko naramdam ang pakiramdam ng gustong kumain pero walang
makain.
Pinahid ko ang sariling luha pagkatapos ng
labinlimang minutong pag-iyak pagkatapos ay lumabas. Bahala na kung saan ako
makarating. Bahala na.
Sa gitna ng madilim na kalye na naiilawan lang ng
mga nakahilirang posteng may bombilya ay nahinto ako. Naaninag ko ang isang
aninong kinakalkal ang basurahang nasa gilid ng poste. Lumapit ako.
"Len?"
Nahinto ang nangangalkal para lumingon.
"Ate Mak?" nakangiti ito. "Halika
tulungan mo'kong mangalkal. Wala kasing pagkain sa bahay kaya dito na'ko
dumiretso," nagpatuloy s'ya sa pangangalkal. Si Lenlen ang pang-anim sa
labing-isang na anak ni Aleng Lila na kapitbahay namin. Ang lima ay maagang nag-asawa
dahil akala ito ang solusyon sa kahirapan. Ang anim, simula kay Lenlen ay isang
taon lang ang agwat. Walong taon lang si Lenlen at ang sumunod sa kanya ay si
noknok na pitong taon, ang sumunod ay si wengweng na anim naman, sunod ay ang
limang taong gulang na si ar-ar, sunod naman ay si al-al na lima, at si melot
na tatlo, at ngayon nga ay buntis na naman si Aleng Lila. Ewan ko nga ba kung
bakit siya anak nang anak kahit hindi naman nila kayang buhayin ang mga ito
dahil umeekstra-ekstra lang sa “construction” si Manong Benny, ang asawa n'ya.
Nangalkal kami ni Lenlen sa mga basurahan. Anim
na basurahan na ang nakalkal namin pero wala parin kaming nakalkal na pagkain
kahit buto nalang ng manok na pwedeng pagt'yagaang sipsipin. Sa ikapitong
basurahan nakatsamba kami. May nakaplastik na kanin at manok na hindi pa naman
panis. Hinati namin ni Lenlen ang laman at mabilis na sinunggaban.
"Uy, anak tingnan mo ang mga patay gutom.
Maswerte ka at nakakakain ka ng tatlong beses sa isang araw at hindi mo na
kailangan pang mangalkal sa basurahan tulad ng mga patay gutom na yan,"
sabi ng Aleng dumaan sa dalagita n'yang anak. Hindi ko alam kung sinasadya ba
n'yang lakasan ang boses para ipadinig sa amin ang sinabi n'ya o para ipadinig
sa iba pang mga taong nagdaraan na hindi sila patay-gutom tulad namin. Hindi
pala masarap ang malait. Kahit simple lang naman yung lait na yun kumpara dun
sa mga panlalait ko noon, masakit din pala.
Namaluktot ako sa gilid ng basurahan pagkatapos
maubos ang pagkaing kinalkal namin. Gusto kong umiyak pero naisip ko na hindi
pala ako iyakin kaya pinigilan ko ang mga luha ko kahit masakit sa lalamunan.
Ngayon, naintindihan ko ang damdamin at buhay ng
mg batang kalye, palaboy, at taong grasa na dati ay dinudura-duraan ko lang at sinisigaw-sigawan
dahil mababaho at mga amoy putok. Ngayon ko sila naintindihan, ngayong isa na
ako sa kanila. Hindi ko alam kung bakit kailangan ko pang maging katulad nila
para lubos kong maunawaan ang damdamin nila. Siguro ay dahil pinakitid ng luho
ang isipan ko noon.
Ngayon ko naisip na sana ang perang ipinambibili
ko ng mga mamahaling laruan at damit, dapat sana ay inilaan ko para sa kanila.
Wala naman kasing kwenta ang lahat ng mga iyon kung iisiping mabuti.
Napahinto ako sa pag-iisip nang may humintong
magarang sasakyan. Wow Ferari, magara nga. Naalala ko ang sasakyan namin noon,
Ferari din yun. Ako ang nagsuhest'yon nun kay papa na Ferari ang bilhin n'ya
tutal sporty naman s'ya at mahilig din sa mga branded tulad ko. Like father,
like daughter kasi.
Maya-maya ay naalala ko ang mga kaklase ko ngayon
sa public school. Karamihan sa kanila die-hard fan ng branded na mga bagay.
Kaya naman araw-araw nagpapayabangan sila ng kan'ya-kan'yang mga bag na mga
branded. Tiningnan ko ang bag ko at binasa ko ang tatak nito: DEPEd. DEPEd ang
tatak ng bag ko at hindi Chloe,Gucci, Louis Vuitton, Lauren, Lacoste, Dolce
& Gabbana, o kahit na cose man lang na pinakamura. Galing kasi ito sa
DEPEd, libre nila para sa mga estudyante ng mga pampublikong paaralan. Hindi ko
nga alam kung bakit ang hihilig nilang bumili ng Chloe,Gucci, Louis Vuitton,
Lauren, Dolce &
Gabbana, mga peke naman.
Nahinto ako sa pag-iisip nang bumaba ang salamin
sa driver's seat at dumungaw ang isang mama. Nagtapon lang pala ito ng upos na
sigarilyo sa basurahan pagkatapos ay nandura pa bago pinaharurot ang sasakyan.
Nasapo ko ang noo nang maramdamang may tumulong
likido mula dito. Naduraan pala ako ng mama. Hindi n'ya siguro kami nakita ni
Lenlen sa gilid ng basurahan. Ang gara sana ng kotse n'ya, ambaho naman ng laway
n'ya.
"Tara na Len," yaya ko sa kanya
pagkatapos pahirin ang laway ng mamang nandura sa'kin.
Tumayo na s'ya at sumunod sa'kin. Nasa unahan ang
bahay ni Lenlen kaya mas nauna s'ya kesa sa'kin.
Pagdating ko ng bahay nadaanan ko sa labas ang
nakasampay na basang kumot. Dahan-dahan kong binuksan ang pinto. Tulog na si
mama. Nakapamaluktot s'ya dahil ang nag-iisa naming kumot ay basa pa.
Sinulyapan ko ang orasan. Alas onse na pala. Nakatulog siguro s'ya sa
paghihintay sa'kin. Tatabi na sana ako sa kanya para matulog na rin nang
mapansin ko sa ibabaw ng maliit naming mesa ang isang platong kanin na may
nakapatong na isang pirasong inihaw na tuyo. Lumapit ako sa mesa.
Pinaglipat-lipat ko ang tingin sa isang platong kanin at kay mama. Namula ang
mga mata ko. Hindi ko alam kung saan s'ya kumuha ng tuyo at ipinansaing na
bigas. Siguro nakiusap na naman s'ya kay Aling Kuring. Dati, kami ang
inuutangan. Ngayon, kami na ang halos lumuhod-luhod para pautangin.
Tinakpan ko ang kanin. Hindi ko na ito kakainin
tutal busog na naman ako. Bukas nalang para kay mama.
Kinabukasan maaga akong gumising. Sabado ngayon
kaya mambabahay-bahay na naman ako sa isang "village" malapit dito sa
iskwater na tinitirhan namin, kung sinong magpapatapon ng basura. Sana naman
hindi pa dumaan ang truck na nangungulekta ng mga basura.
"Ate magpapatapon po kayo ng basura??"
sigaw ko sa isang magarang bahay.
"Oo!" sagot ng may-ari. Lumuwag ang
loob ko sa sagot n'ya. Pagbukas nito ng gate, dala-dala na nito ang dalawang
sakong basura at may nakaplastik pa na mas masangsang pa ang amoy kesa sa
dalawang nakasakong basura. Matapos n'yang iabot sa'kin ang mga basurang
ipapatapon ay inabot na rin n'ya ang dalawang piso, bayad para sa ipatatapon
n'yang basura pagkatapos ay pumasok na at isinara ang gate. Hindi na ako
nagreklamo pa sa isinuhol n'ya. Sana'y na naman ako sa piso hanggang tatlong
piso na ibinabayad sa'kin para magpatapon ng basura kahit sako-sako pa. Balang araw, malalaman din nila ang pakiradam
ng pumpasan-pasan ng dalawang sakong basura at may bitbit pang nakaplastik,
mabuhay lang.
Pagdating ko ng pinagtatapunan ng basura,
hinalughog ko ang nakasakong basura. Kinuha ko ang mga plastik at inilagay sa
sako na pinagsidlan nito kanina. Namasura pa ako ng dagdag na basura sa
tambakan. Marami ring namamasura dito. May matatanda rin pero karamihan ay mga
batang kasing edad ni Lenlen. Ako lang yata ang hayskul dito na namamasura.
Karamihan kasi sa mga tinedyer kahit tagadoon lang sa amin, mga maaarte at
mahihilig sa salitang "yuck" kahit karamihan sa kanila hindi naman
lumaki sa magarbong buhay. Isang dakot na nga lang ng basura niya-yuck pa. Oo,
aaminin ko, dati rati yuck ako nang yuck. Kapag may naamoy akong
"tuyo", yuck kaagad ang sinasabi ko. Hindi kasi ako kumakain ng tuyo
noon. Kapag mabaho ang amoy ng bond paper na binili ko, yuck. Kapag amoy
malansa ang uniporme ng kaklase ko dahil hindi masyadong natuyo, yuck. Kapag
natapon ang shake ng kaklse ko, yuck. Lahat ng pinandidirihan ko, yuck. Pero
noon yun. Ngayon sa bago kong mundo hindi uso ang diri-diri kaya hindi rin uso
ang salitang "yuck". Mga pilingera nalang ang nagsasabi ng ganyan
dito sa amin, yung mga taong pakiramdam mayaman, wala naman pala.
"Akin yan! Ako ang nauna kaya akin
yan!"
Nahinto ako nang marinig ang boses ni Lenlen.
"Ako ang unang nakakita kaya akin 'to!"
sigaw ng batang lalaki na kabangayan ni Lenlen.
Lumapit ako sa nag-aaway. Isang expired na
luncheon meat pala ang pinag-aawayan nila.
"Takbo na poy. Sa'yo na yan," sabi ko
sa batang lalaki pagkatapos ay patakbo na itong lumayo sa amin. Humagolhol si
Lenlen sa ginawa ko. Akala n'ya ipagtatanggol ko s'ya kay Pepoy pero ako pa
pala ang nagtanggol kay Pepoy.
"Ako ang nauna dun Ate Maki! Ba't binigay mo
sa kanya!" umiiyak n'yang sigaw sa'kin. "May sakit si nanay, wala
kaming makain kaya dapat para yun sa kanya!"
"Eh expired na naman yun eh," sagot ko.
"Kahit na! Sana'y na naman ang mga bituka namin
sa mga expired na de-lata! Kapag namatay si nanay, ikaw ang sisihin
namin!"
Bumuntong-hininga ako. Nakaligtaan ko na hindi
pala uso dito sa amin ang expired-expired. Para sa amin lahat ng pagkain ay
walang expiration date.
"Di ba nakikipagsapakan ka naman kapag
inaagaw sa'yo yung mga nakikita mong expired na de-lata dito? Bakit si pepoy
hindi mo sinapak para sa'kin? Di'ba ako naman ang nagturo sa'yo na mamasura at
kumain ng mga expired na de-lata kasi wala tayong pambili nang ganun sa grocery
store! Akala ko ba magkaibigan tayo Ate
Maki?! Makasarili ka! Gusto mo ikaw lang! Gusto mo sa'yo lang! Purki't ako ang
nakakita at hindi ikaw ibinigay mo na sa iba!" sigaw n'ya.
Napabuntong-hininga ako. Hindi ko alam kung bakit
ako natamaan sa isinumbat n'ya. Ibinigay ko yun kay Pepoy dahil naawa ako sa
payatot n'yang katawan, payatot n'yang kapatid, payatot n'yang nanay, at
payatot n'yang tatay. Malapit lang ang bahay nila sa amin kaya alam ko na kaya
s'ya namamasura ay para maghanap ng mga expired na de-lata para may maiulam na
masarap ang payatot n'yang pamilya.
"Balato mo nalang yun sa kanya tutal mas
payatot naman s'ya kesa sa'yo eh. Tulungan mo nalang akong maghanap ng ibang
expired na de-lata. Siguro naman hindi lang yun nag-iisang itinapon dito, may
mga kasama pa yun," sabi ko nang makabawi sabay bungkal-bungkal. Sana
naman may nakatago pang expired na de-lata dito, dasal ko.
Maghapon kaming namasura ni Lenlen at sa
kabutihang palad nakakita rin ako ng tatlong expired na de-lata na nagpatahan
sa kanya at nagpabati sa aming dalawa. Ang isa ay sardinas at ang dalawa ay
corned beef. Ibinigay ko ang dalawang corned beef sa kanya, sa akin na ang
sardinas.
Pagkatapos ng maghapong pangangalakal ay
dumiretso na kami sa junkshop. Nakatrenta ako sa kalakal ko, nakabente naman si
Lenlen. Tamang-tama may pamasahe na'ko sa lunes.
Umuwi kaming dalawa ni Lenlen na baon ang mga
expired na de-lata para sa pamilya namin.
Pagdating ko ng bahay alas-sais na ng gabi.
Pagpasok ko, nakita kong nakaluhod si mama at umuusal ng mahinang panalangin.
Nakaramdam ako ng kirot sa dibdib. Tahimik akong nagkutsara ng kanin sa
dalawang plato. Wala kasi kaming sandok kaya kutsara ang ginagamit naming
panandok. Pagkatapos ay binuksan ko ng kutsilyo ang sardinas.
"Ma, kain na tayo," sabi ko nang matapos
s'yang magdasal
Tahimik na tumalima si mama at pinagsaluhan namin
ang expired na sardinas. Nakaupo s'ya, ako nakatayo. Ganito ngayon sa amin,
hangga't nag-iisa ang silya, kailangan magtiis ng mga paa.
Hindi ko alam kung hanggang kelan kami magtatagal
sa iskwater na ito. Siguro dito na kami habang buhay. Siguro dito na rin kami
mamatay. Kinusot ko ang kaliwang mata ko para huwag tumulo ang luhang gustong
pumatak. Kung nandito lang sana si papa.
"Salutatorian, Maki Macario."
Nagulat ako nang tawagin ang pangalan ko.
Inihinto ko muna ang pag-iisip pagkatapos ay tumayo na. Luminga-linga muna bago
umakyat ng entablado. Wala si mama. Hindi s'ya dumating.
Mag-isa kong inabot ang diploma ko. Mag-isa ko
ring inabot ang medalya ko na isinabit ko mismo sa sarili ko. Hindi ko ramdam
ang parangal na natanggap ko dahil ako lang mismo ang nagsasabit nito sa sarili
ko. Maya-maya ay sumenyas ang photographer kung magpapakuha raw ng larawan.
Umiling ako. Wala naman kasi kaming pambayad.
Sa lahat ng grumadweyt, ako lang ang walang
kasamang magulang. Sabi ni mama pupuntahan n'ya ako pero hindi s'ya dumating.
Pagkatapos kong hubarin at isuli sa adviser ko
ang toga ko ay umuwi na ako.
"Yung inutang mong singkwenta kahapon para
sa renta ng toga ni Maki ibabawas ko na sa labada mo ngayon," nadinig kong
sabi ni Aling Kuring nang mapadaan ako sa tapat ng bahay nila. Sumilip ako sa
may gate. Nakita ko si nanay sa loob, naglalaba. Maraming s'yang labahan,
dalawang sako pero isang batya palang ang natatapos n'ya. Naalala ko na ang inutang
palang singkwenta ni mama kahapon para sa renta ng toga ko ay babayaran n'ya
raw ng labada kinabukasan.
"Agahan mo pa bukas ha!" ani Aling
kuring kahapon na para bang tatakbuhan ni mama ang singkwenta pesos na utang.
Nawala siguro sa isip n'ya ang halaga ng araw na
ito dahil sa sangkaterbang labada. Pero hindi ako nagagalit o naiinis sa kanya
kahit hindi man n'ya ako sinipot kanina. Hindi ako nakaramdam ng hinanakit sa
kanya. Ang totoo, napakaliit lang naman na bagay ang hindi n'ya pagpunta sa
graduation ko, kaya bakit ako magagalit?
Gusto kong takbuhin si mama at isabit sa kanya
ang medal ko pero inunahan ako ng mga luhang hindi ko napigilan.
Nang sumunod na araw, maaga akong gumising para
mambahay-bahay at mangalakal ulit. Mag-iipon ako para pangkolehiyo hindi pa
kasi sigurado kung makakapasa ako dun sa entrance exam at scholarship ng mga
eskwelahang inaplayan ko. Kahit alam kong malabo na makapag-ipon ako sa
pangangalakal lang, di bale na. Siguro mag-aaplay na lang ako sa susunod ng
saleslady sa mall o di kaya ay cashier sa isang grocery store para pandagdag sa
ipon. Yun eh kung matatanggap. Pero sana naman palarin akong makapasa kahit isa
man lang sa mga inaplayan kong eskwelahan. Sana naman. Sana lang.
Bandang alas tres na ng hapon nang umuwi ako.
Dumaan muna ako kina Aling Kuring at ibinili ng isang kilong bigas ang kinita
kong kwarenta pesos sa pangangalakal.
"May utang pa kayong noodles dito," ani
Aling Kuring.
"Bukas ko nalang po babayaran, mangangalakal
na naman po ako bukas eh," sabi ko.
"Siguraduhin mo," wika ni Aling kuring
na para bang maluluge s'ya sa isang pirasong noodles na inutang namin.
"Opo," sabi ko sabay abot ng binili
kong bigas.
Hindi ko alam kung hanggang kelan kami
magkakaroon ng utang kay Aleng Kuring bruhilda. Kung nandito lang sana si papa.
Pagdating ko ng bahay, naabutan kong
kinukumbulsyon si mama. Mainit na maint ang temperatura n'ya. Tumakbo ako
papunta kina Aleng Lila para humingi ng tulong. Agad na tumalima ito
buntot-buntot si Lenlen at ang lima pa n'yang maliliit na mga anak. Pinahiran
n'ya ng basang bimpo si mama sa noo at inutusan n'ya akong humingi ng gamot sa
center.
Pagdating ko ng center, ang haba ng pila. Dito sa
center kung gusto mong makahingi ng libreng gamot magtiis kang pumila. Kahit
naghihingalo na ang nanay mo, ang
patakarang pumila ay patakaran. Gusto kong maiyak sa ipinapatupad nilang
batas. Kung may pera lang sana ako na pambili ng gamot hindi na ako
magt'yat'yaga pang pumila para sa ipinamumodmod na libreng gamot dito sa
center.
Pang apat napu't isa ako. Napasulyap ako sa
orasan. Mag-aalaskwatro na pero dalawa palang ang nababawas sa pila.
Mangiyak-ngiyak ako nang mag-alas kwatro medya
na. Alas singko ang sara nila at ang mga nakapilang hindi aabutan ay
pababalikin nalang bukas.
Tuluyan na akong naiyak nang mag-aalas singko na
pero nasa bente nuebe palang ako. Pinagtitinginan na ako ng mga ka-pila ko.
"Ne, napano ka? Ba't ka umiiyak?"
napansin ako ng natukang mamigay ng gamot.
"Ate pupwede po bang mauna ako sa pila? Kinukumbulsyon
po kasi si mama. Kailangan n'ya po ng gamot. Wala po kaming pambili kaya
nakikipila po ako dito," umiiyak kong sabi hindi para magpaawa kundi dahil
yun ang totoo.
Binigyan niya ako ng tatlong pirasong gamot na
hindi ko na pinagkaabalahang basahin pa.
"Salamat po ate," sabi ko bago tuluyang
tumakbo palabas. Binilisan ko ang patakbo. Umuusal ako ng panalangin habang
tumatakbo na sana huwag munang N'yang kunin si mama. Kailangan ko pa s'ya.
Hindi ko pa kayang mag-isa.
Hindi ko napansin ang nakaharang na bato sa
daanan kaya napatid ako. Dumugo ang siko at tuhod ko at tumilapon pa sa kanal
ang gamot. Ang tanga ko kasi. Kinapa ko sa ilalim ng kulay itim na tubig ng
kanal ang gamot. Kahit nakakasulasok ang amoy, di bale na basta makapa ko lang
ang gamot. Sana, wala munang may magtapon ng tubig.
Nakadapa na ako para lang mahanap ang gamot na
natapon. Maya-maya ay lumakas ang agos ng kanal. May nagtapon ng tubig mula sa
isang lababo. Tuloy-tuloy ito hanggang sa imburnal. Mabuti at naagapan ko ang
gamot na malapit na sanang mahulog dito. Okey lang kahit dumugo ang baba ko.
Pinahid ko muna ang dugo sa baba ko bago dali-dali tumayo at tumakbo uli.
Lalo kong binilisan ang pagtakbo nang matanaw ko
na ang bahay namin. Nang nasa pintuan na ako nakita kong natutulog na si mama
na may patong na bimpo sa noo. May balat din ng gamot sa tabi n'ya. Nakaupo si
Aling Lila sa silya at kandong-kandong si Melot habang si Lenlen at ang apat pa
n'yang mga kapatid ay nakatayo sa likod nito. Napadako ang tingin ko sa taong
nakaupo sa papag katabi ni mama. Nalingon ang taong yun sa pintuan. Agad akong
nagkubli sa gilid ng pintuan. Si papa. Nakalaya na s'ya. Napaupo ako sa lupa at
impit na umiyak. Hindi ko alam kung matutuwa ako sa pagbalik n'ya o susumbatan
s'ya ng mga pinagdaanan namin. Dati kapag nahihirapan kami ang lagi kong
sinasabi ay "sana, andito si papa". Pero ngayong nandito na s'ya
gusto kong itanong kung "bakit ngayon lang s'ya".
"Mak?"
Tumingala ako. Si papa. Lukot na ang noo n'ya at
malaki ang ipinayat n'ya, umitim din s'ya.
"Mak?" garalgal na ang boses niya sa
muling pagtawag n'ya ng pangalan ko. Puno ng luhang ayaw pang pumatak ang mga
mata n'ya.
Gusto ko s'yang yakapin. Gustong-gusto. Pero
pinanghinaan ako ng tuhod. Ngayon ko naramdaman ang hapdi ng natamo kong mga sugat
kanina kaya mas pinili ko nalang ang humagulhol.
Noong isang taon pa nakalaya si papa. Hinanap
n'ya kami at ngayon lang n'ya nalaman na dito kami tumilapon. Inilabas daw s'ya
ng sarili n'ya mismong kaibigan. Yung kaibigan n'yang nambintang mismo sa kan'ya.
Humingi ito nang tawad dahil nalaman nitong nagkamali s'ya. Hindi na'ko
nagtanong pa ng maraming bakit. Inisip ko nalang na mabait parin ang Nasa Taas.
Nang sumunod na linggo, araw na ng pag-alis
namin. Nabayaran na namin ang utang naming noodles kay Aling Kuring kaya
pupwede na kaming makaalis. Ibinigay na rin namin kina Lenlen ang mga damit
naming nakasako.
Nang medyo malayo na kami nalingon ako uli. Nakita ko si Lenlen na nakatayo sa tapat ng
bahay namin, kumaway siya pero hindi nakangiti. Ngumiti ako at naalala ko na
tuwing nagbabagong taon nagpapaputok kami ng pop pop kasama ang walo anim
n'yang maliliit na mga kapatid. Pagkatapos naming paputukin ang tatlong
maliliit na kahon ng pop-pop, matutulog na kami. Wala naman kasi kaming pagkain
na nakahain sa mesa.
Sa limang taon naming pamamalagi dito,marami
akong bagay na natutunan at nalaman. Natuto akong makipagsapakan sa mga batang
nangangalkal din ng basura sa ngalan ng expired na de-lata. Natutunan ko na ang
lansangan ang pangalawa kong tahanan kapag walang makain sa bahay. Natuto akong
makipagsabunutan, makipagbangayan, at makipagbalian ng katawan sa mga batang
nagnanakaw ng mga kalakal ko. Nalaman ko na kaya ko palang lakarin ang isang
kilometrong papunta at pabalik ng paaralan. Nalaman ko na hindi naman pala ako
mamatay kapag hindi nakakain nang isang araw. Natutunan ko na kaya ko palang
magsunog ng kilay. Nalaman ko na hindi pala ako kasing bobo ng inaakala ko.
Nalaman ko na kaya ko rin palang mag-aral ng totoong pag-aaral, yung aral na
hindi umaasa sa kodigo o kopya sa kaklase. Higit sa lahat natutunan ko na sa
pagpili ng kaibigan, hindi pera ang basehan.
Kapag nababanggit ang salitang
"iskwater", marami ang nag-iisip ng negatibo na para bang ito na ang
pinakamasagwang tahanan sa buong mundo. Magulo, mabaho, pangit, dikit-dikit ang
bahay, at may mga kanal na mababaho. Totoo ang lahat ng iyon pero dito ko natutunan
ang salitang "po at opo". Wirdo, pero yun ang totoo.
Nahawi ng iskwater na ito ang luhong tumakip sa
mga mata ko. Dito ko naisip na ang buhay ay hindi puro sarap at pagpapakasarap.
Dito ako natutong magpakumbaba at mangarap ng mga bagay na akala ko noon ay
hindi na kailangan.
Umayos ako nang upo at humarap na sa silangan
kung saan nagsisimula nang umahon si haring araw mula sa pagkakatulog. Huminga
ako nang malalim at muli kong naalala sina Lenlen, at ang mga batang palaboy,
at ang mga batang basurero, at ang mga batang kalye na wala nang gana pang
mag-aral, at ang mga taong grasa, at ang mga pulubi sa overpass at kalye, at
ang itsura ng iskwater.
Balang araw babalik ako dito. Babalikan ko sila.
Babalik ako...